Εγχειρίδιο φιλοσοφίας, Α΄ έκδοση
Γιάννη Τζαβάρα: Εγχειρίδιο φιλοσοφίας. Προβληματισμοί στον χώρο των ιδεών. «Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα», Αθήνα 1995
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
(από τις σελ. 11-12 του βιβλίου)
"Αυτό το εγχειρίδιο στηρίζεται στην άποψη ότι η φιλοσοφία δεν πρέπει να προσφέρεται στους μαθητεύοντες ως ένα σύνολο από γνώσεις (θεωρίες, συστήματα, ιδεολογίες, συλλογισμούς, ορολογίες, χρονολογίες) προς εκμάθηση και αποστήθιση, αλλά ως μεθοδικός προβληματισμός πάνω σε διαιώνια αλλά και επίκαιρα ερωτήματα.
Αυτό συνεπάγεται ότι δεν χρειάζεται κανείς να μάθει πρώτα τις θεωρίες των έως τώρα φιλοσόφων, για να οδηγηθεί κάποτε στη δική του άποψη, αλλά πρέπει ευθύς εξαρχής να ασκείται στον προβληματισμό. Έτσι η εισαγωγή στη φιλοσοφία αποκτά ερευνητικό και όχι πια αφομοιωτικό χαρακτήρα: αφενός αναζητάται η λύση σε συγκεκριμένα προβλήματα, αφετέρου διερευνώνται και συζητιώνται οι λύσεις που δόθηκαν από φιλοσόφους.
Η ερευνητική περιοχή αυτού του εγχειρίδιου δεν είναι ένας ορισμένος φιλοσοφικός κλάδος (λογική, ηθική ή γνωσιολογία) ούτε μια ορισμένη εποχή φιλοσοφικών αναζητήσεων (η αρχαία ελληνική ή η σύγχρονη σκέψη), αλλά βασικά ερωτήματα, και μάλιστα υπό μορφή διλημμάτων, ώστε ο αναγνώστης να μπει στον πειρασμό να επιλέξει τη μία από τις δύο ενδεχόμενες λύσεις. Τέτοια διλήμματα υπάρχουν πάμπολλα, και μόνο μια μικρή επιλογή μπορεί να χωρέσει σε ένα βοηθητικό εγχειρίδιο· αλλά προέρχονται από όλη την έκταση του φιλοσοφικού προβληματισμού και όχι μόνο από τρεις ή τέσσερις φιλοσοφικούς κλάδους. Έτσι αποκτάται προσωπική εμπειρία τόσο της βαθύτητας στην οποία οφείλει κανείς να εισδύσει, προκειμένου να οδηγηθεί σε μια απάντηση, όσο και της ευρύτητας των φιλοσοφικών θεμάτων.
Από ένα τέτοιο εγχειρίδιο δεν πρέπει να περιμένει κανείς απαντήσεις. Υποδείχνονται μόνο κάποιοι δρόμοι, τους οποίους ο αναγνώστης καλείται να βαδίσει, και μάλιστα όχι για να φθάσει όσο το δυνατό ταχύτερα σε μια απάντηση, αλλά για να επιτύχει μια καλύτερη κατανόηση του ερωτήματος. Εδώ γίνεται μόνο το ξεκίνημα, και προχωρώντας μπορεί κάποιος να διαπιστώσει ότι κάθε προσφερόμενη απάντηση είναι προσωρινή και ανεπαρκής, διότι εγκυμονεί καινούρια ερωτήματα και στηρίζεται σε λίγο έως πολύ αμφισβητήσιμα θεμέλια. Έτσι βαθμιαία παύει κανείς να αγκιστρώνεται σαν το ψάρι από την πρώτη ευκολόβρετη απάντηση· μαθαίνει να αμφισβητεί τα θεμέλιά της και να πηγαίνει ακόμα βαθύτερα.
Το εγχειρίδιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί από μαθητές και δασκάλους, ώστε να καλλιεργηθεί ο συχνά προτεινόμενος παιδαγωγικός διάλογος, που αποτελεί εξαίρετη μορφή επικοινωνίας. Αλλά δεν αποκλείεται και η κατά μόνας επεξεργασία, αφού αυτή ενδείκνυται ως γόνιμη οδός αυτογνωριμίας. Και μάλιστα η χωρίς δάσκαλο μελέτη δεν αποκλείει τον διάλογο, αφού ο μοναχικός στοχασμός είναι «διάλογος, τον οποίο διεξάγει η ίδια η ψυχή με τον εαυτό της» (δες Πλάτωνος Θεαίτητο 189e)."
______________________________________________
Α) Στην εφημερίδα «Το Έθνος» (7-1-1996) δημοσιεύτηκε η εξής κριτική παρουσίαση:
30 φιλοσοφικά διλήμματα
Με τον υπότιτλο «Προβληματισμοί στο χώρο των ιδεών», και στη σειρά «Βιβλιοθήκη Στοχασμού και Τέχνης», ένα βιβλίο-έκπληξη, το «Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας» του Γιάννη Τζαβάρα, έρχεται να προτείνει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση στη Φιλοσοφία. Δεν αφορά αρχαίες θεωρίες αλλά… τριάντα διλήμματα κατανεμημένα σε τέσσερις θεματικές περιοχές: ύπαρξη – γνώση – πράξη – δημιουργία. Το κάθε δίλημμα προσφέρει δύο εναλλακτικές λύσεις. Μαζί με τις εξηγήσεις σπουδαίων φιλοσόφων επί του θέματος. Τελειωτική απάντηση δεν υπάρχει. Ο στόχος του Εγχειριδίου είναι καθαρά παιδαγωγικός: η μύηση του αναγνώστη στο φιλοσοφείν, δηλαδή στο κριτικό σκέπτεσθαι.
Επίσης, από την ίδια σειρά που διευθύνει ο Δημ. Ν. Λαμπρέλλης, θα κυκλοφορήσουν προσεχώς δύο καινούριοι τόμοι: «Οι Προσωκρατικοί» σε επιμέλεια Α. Φ. Μουρελάτου και «Νέοι δρόμοι της φιλοσοφίας της επιστήμης» του W. Stegmüller. Όσο για την εκδοτική εταιρεία, έκπληξη κι αυτή: «Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα – Ευρωσπουδή». – Ελ. Γκ.
Β) Στην εφημερίδα «Καθημερινή» (4-2-1996) δημοσιεύτηκε η εξής παρουσίαση:
Γιάννη Τζαβάρα «Εγχειρίδιο φιλοσοφίας. Προβληματισμοί στο χώρο των ιδεών», εκδόσεις «Εκπαιδευτηρίων Κωστέα-Γείτονα», Αθήνα 1995, σ. 153, τιμή 2.200 δρχ.
Το εγχειρίδιο στηρίζεται στην άποψη ότι η φιλοσοφία πρέπει να προσφέρεται όχι ως ένα σύνολο από γνώσεις (θεωρίες, συστήματα, ιδεολογίες, συλλογισμούς, ορολογίες και χρονολογίες) προς εκμάθηση και αποστήθιση, αλλά ως μεθοδικός προβληματισμός πάνω σε διαιώνια και επίκαιρα ερωτήματα. Τούτο συνεπάγεται ότι δεν χρειάζεται να μάθει κανείς πρώτα τις θεωρίες των φιλοσόφων για να οδηγηθεί κάποτε στη δική του άποψη, αλλά πρέπει ευθύς εξαρχής να ασκείται στον προβληματισμό. Έτσι η εισαγωγή στη φιλοσοφία αποκτά ερευνητικό χαρακτήρα: αφ’ ενός αναζητάται η λύση συγκεκριμένων προβλημάτων και αφ’ ετέρου διερευνώνται οι λύσεις που δόθηκαν από τους φιλοσόφους.
Γ) Στο περιοδικό «Υποψήφιος», τεύχος Ιανουαρίου 1996, σελ. 8-9, δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Δημήτρη Λαμπρέλλη, Καθηγητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο:
Το βιβλίο αυτό του καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Γιάννη Τζαβάρα, κατ’ αρχάς απευθύνεται, με το ενδιαφέρον περιεχόμενό του και τον απλό, σαφή τρόπο γραφής του, σε κάθε άνθρωπο που έχει ή θέλει να προβληματιστεί σχετικά με τα θέματα που πραγματεύεται το συγκεκριμένο έργο.
Όμως, κυρίως απευθύνεται προς τους μαθητές της Β΄ και Γ΄ Λυκείου۰ αυτοί είναι ο στόχος του και το βιβλίο γράφτηκε λαμβάνοντας υπόψη ακριβώς τις ανάγκες των μαθητών των τάξεων αυτών να εμπλουτίσουν και να αναπτύξουν τον προβληματισμό τους στο χώρο των ιδεών. Οι μαθητές αυτοί προετοιμάζονται στο μάθημα «Έκθεση Ιδεών», χρησιμοποιώντας είτε καλά αλλά παρωχημένα, ως προς το περιεχόμενο και τη μέθοδο, εγχειρίδια προβληματισμού (π.χ. Παπανούτσο) είτε σωρεία εγχειριδίων που όχι σπάνια επαναλαμβάνονται και πάντως συχνά αδυνατούν να προσφέρουν το πραγματικό ζητούμενο βοήθεια στο να οδηγηθεί ο μαθητής στη συγκρότηση μιας προβληματικής στο χώρο των ιδεών, και μιας στερεής επιχειρηματολογίας την οποία και θα μπορεί στη συνέχεια, βασιζόμενος αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις, να εκθέσει.
Είναι αλήθεια ότι η πολύχρονη, γόνιμη θητεία του συγγραφέα στην αυθεντική πηγή ουσιαστικών ιδεών που – ως γνωστόν – είναι η φιλοσοφία, έχει ως αποτέλεσμα, το περιεχόμενο του βιβλίου να μην έχει καμιά σχέση με τη γνωστή κουραστική – ως προς το περιεχόμενο και τη μέθοδο – επανάληψη προβληματισμών, «θεμάτων», που διακρίνει τα Εκθεσιολόγια και τα «δοκίμια για την Έκθεση Ιδεών». Αντίθετα: το βιβλίο αυτό ανανεώνει και καθιστά ενδιαφέροντα το χώρο των ιδεών, για το νέο άνθρωπο, το μαθητή.
Επισημαίνουμε ακόμη:
(Ι) Την παιδαγωγική πρωτοτυπία: η ύλη του βιβλίου παρουσιάζεται υπό τη μορφή τριάντα (φιλοσοφικών) διλημμάτων۰ κάθε άποψη-σκέλος ενός εκάστου διλήμματος συνοδεύεται από την αντίστοιχη επιχειρηματολογία.
(ΙΙ) Η πραγμάτευση του κάθε διλήμματος γίνεται με τρόπο απλό, σαφή, και είναι – κατά το δυνατό – σύντομη (= δύο σελίδες), έτσι ώστε να μην κουράζει τον αναγνώστη.
(ΙΙΙ) Έπεται του κάθε διλήμματος μια ενδιαφέρουσα σειρά ερωτημάτων-ασκήσεων («Φύλλο εργασίας»), που μπορούν να οδηγήσουν είτε στη συγγραφή μικρών δοκιμίων είτε σε μια συζήτηση με το μαθητή, έτσι ώστε να εμπλουτισθεί-εμπεδωθεί η ύλη που εμπεριέχεται σε κάθε δίλημμα.
(IV) Την επιχειρηματολογία που αφορά το κάθε δίλημμα και τις ερωτήσεις-ασκήσεις, συνοδεύει κάθε φορά μια επιλογή σχετική με το θεματικό άξονα του διλήμματος ελληνική βιβλιογραφία۰ η επιλογή-παράθεση αυτή αποτελεί χρήσιμο οδηγό είτε για περαιτέρω προβληματισμό του μαθητή είτε για την ανάληψη εκ μέρους των μαθητών συγγραφής εργασιών, υπό την καθοδήγηση του διδάσκοντα.
(V) Πέρα από την προαναφερθείσα γόνιμη θητεία του συγγραφέα στην αυθεντική πηγή ουσιαστικών ιδεών, στη φιλοσοφία, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο ίδιος έλαβε υπόψη του, όσον αφορά τόσο τη θεματική όσο και τη μέθοδο παρουσίασης του υλικού του, ανάλογες προσπάθειες έκδοσης εγχειριδίων στον ευρωπαϊκό και αγγλοσαξωνικό χώρο, καθώς επίσης και περιοδικά τα οποία εξειδικεύονται στη διδακτική της φιλοσοφίας και εν γένει των ιδεών (π.χ. “Teaching Philosophy”). Επομένως, η έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου συνιστά ουσιαστικά συμβολή προς την κατεύθυνση της εναρμόνισης των Ελλήνων μαθητών με το επίπεδο σπουδών μιας διαμορφούμενης Παγκόσμιας Κοινότητας μάθησης, γνώσεων και τρόπου σκέψης.
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε βάσιμα να ισχυριστούμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία «προβληματισμού στο χώρο των ιδεών», γιατί: όχι μόνον ανανεώνει τον προβληματισμό, αλλά και τον παρουσιάζει με τρόπο τέτοιο ώστε να αναπτύσσει κάτι σχεδόν άγνωστο για την ελληνική εκπαίδευση: τον πραγματικό διάλογο με τις ιδέες, την ικανότητα για μη-μονοδιάστατη επιχειρηματολογία. Να το πούμε ξεκάθαρα: την κριτική σκέψη του μαθητή – αλλά γιατί όχι και του διδάσκοντα.
Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης
Δ) Στο περιοδικό «Φιλοσοφία και Παιδεία», τεύχος 5 (1996), σελ. 25, δημοσιεύτηκε η εξής βιβλιοκρισία του Βασίλη Κ. Νούλα:
Γιάννη Τζαβάρα: «Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας – Προβληματισμοί στον χώρο των ιδεών». Εκπαιδευτήρια «Κωστέα-Γείτονα» - υρωσπουδή, Αθήνα 1995, σελ. 153.
Στο πλαίσιο των προσπαθειών που καταβάλλουμε για την προώθηση της φιλοσοφικής μας παιδείας αποτελεί για μας ευχάριστη έκπληξη η πολύτιμη προσφορά του Καθηγητή Γ. Τζαβάρα του Πανεπιστημίου Κρήτης, γνωστού για τις πολύ σοβαρές μέχρι τώρα εργασίες του στο ελληνικό κοινό.
Το «Εγχειρίδιο Φιλοσοφίας» ιδιαίτερα είναι κάτι το ασυνήθιστο για τα ελληνικά δεδομένα, γιατί δεν είναι μια ιστορία της Φιλοσοφίας ή μια εισαγωγή, αλλά ένας «μεθοδικός προβληματισμός πάνω στα αιώνια αλλά και επίκαιρα ερωτήματα» που «ο σπουδαστής ασκείται ευθύς εξαρχής στον προβληματισμό και η εισαγωγή στη Φιλοσοφία αποκτά ερευνητικό και όχι πια αφομοιωτικό χαρακτήρα». Αφ’ ενός αναζητάται η λύση σε συγκεκριμένα προβλήματα, αφετέρου διερευνώνται και συζητώνται οι λύσεις που δόθηκαν από φιλοσόφους σε ερωτήματα υπό μορφή διλημμάτων αποκτώντας προσωπική εμπειρία τόσο της βαθύτητας όσο και της ευρύτητας των φιλοσοφικών θεμάτων. Δεν υπάρχουν απαντήσεις, αλλά δρόμοι για την κατανόηση του ερωτήματος, μόνο ένα ξεκίνημα και μια αμφισβήτηση για τα πάντα, για να πάμε ακόμη βαθύτερα.
Βιβλίο για μαθητές και δασκάλους, για παιδαγωγικό διάλογο και την κοινωνία… και οδός αυτογνωριμίας, ή «διάλογος της ψυχής με τον εαυτό της»… Η φιλοσοφία δεν μαθαίνεται, μαθαίνει κανείς μόνο να φιλοσοφεί, όπως λέει ο Kant, και ο Ε. Παπανούτσος: «φιλοσοφώ σημαίνει ότι ξανακάνω κάτι πρόβλημα, το σκέπτομαι πάλι από την αρχή» (Από την εισαγωγή, σ. 11-16). Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες με τριάντα φιλοσοφικά διλήμματα: 7 για την ύπαρξη, 6 για τη γνώση, 11 για την πράξη και 6 για τη δημιουργία ή καλύτερα ποίηση. Προηγείται μια εισαγωγή διαφωτιστική με κατάλογο βοηθημάτων, λεξικά, ιστορίες φιλοσοφίας και εισαγωγές στη φιλοσοφία. Στο τέλος υπάρχει πίνακας φιλοσόφων, κατά περιόδους (Αρχαία, Βυζαντινή και Μεσαιωνική, Αναγέννηση και Νέότερης Φιλοσοφίας, καθώς και σύγχρονη). Τέλος το βιβλίο κλείνει με ένα πίνακα εννοιών.
Η α΄ ενότητα, της ύπαρξης, θα μπορούσε να ονομασθεί Μεταφυσική ή Οντολογία και περιλαμβάνει την προβληματική γύρω από τις έννοιες-διλήμματα: ψυχή, λέξεις, θεός, κόσμος, ζωή, άνθρωπος, χώρος και χρόνος. Η β΄ ενότητα, της Γνώσης, είναι αυτό που ονομάζουμε Γνωσιολογία ή Επιστημολογία, με τις έννοιες: αίσθηση ή νόηση, αλήθεια και ψεύδος, λογικές αρχές, ο κόσμος ως αντικείμενο και παράσταση, η φιλοσοφία ως επιστήμη και οι αριθμοί ως κάτι το αντικειμενικό ή νοητό κατασκεύασμα. Η γ΄ ενότητα, της πράξης, είναι αυτό που λέμε πολιτική και ηθική, με τις έννοιες: ηθική συνείδηση, δικαιοσύνη, πάθη, ηδονή, ελευθερία, θέληση, προσωπικότητα και χαρακτήρας, λογική και συναίσθημα ως πρακτική αρχή, ανθρώπινη μοίρα, θάνατος και ιστορικό γίγνεσθαι, τυχαία ή αναγκαία πορεία. Τέλος η δ΄ ενότητα, της Δημιουργίας, είναι αυτό που λέμε ποίηση, με τις έννοιες-διλήμματα: η τέχνη ως μίμηση, το ωραίο αντικειμενικά και υποκειμενικά, η τεχνολογία ως λύτρωση και απειλή, η οικογένεια ως ανάγκη και οικονομική εξασφάλιση, η μία και οι πολλές θρησκείες και τέλος ο ρόλος του κράτους και η συγκέντρωση ή διανομή της εξουσίας.
Μια παρατήρηση για την κατανομή των εννοιών-διλημμάτων: Η με τον αριθμό 28 για την οικογένεια θα ήταν καλύτερα να περιλαμβάνεται στο τρίτο μέρος, της πράξης. Η έννοια της θρησκείας (αριθμ. 29) από το δ΄ στο α΄ μέρος, της ύπαρξης, και τέλος η έννοια του κράτους (30) από το δ΄ στο γ΄ μέρος, της πράξης. Από τα προτερήματα του βιβλίου η διακόσμησή του με εικόνες διαφόρων μεγάλων φιλοσόφων (Πλάτων, Σπινόζα, Κίρκεγκααρντ, Καντ, Χούσσερλ, Σαρτρ, Μερλώ-Ποντύ).
Η επιλογή μαρτυράει και τις προτιμήσεις άλλωστε του συγγραφέα. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως για τον συγγραφέα «η εδώ προτεινόμενη κατανομή είναι απλώς μια «υπόθεση εργασίας» που δεν έχει τελεσίδικο χαρακτήρα (όπως εξάλλου δεν υπάρχει τίποτε τελεσίδικο στο παρόν εγχειρίδιο)… είναι μια ενδεικτική εισαγωγή στον αχανή κόσμο των φιλοσοφικών διλημμάτων… Κάθε δίλημμα συνοδεύεται από 3 επιχειρήματα υπέρ της α΄ άποψης και 3 υπέρ της β΄, δεν είναι αποδείξεις, αλλά υποβοηθήματα της σκέψης. Ένα «τελειωτικό» επιχείρημα δεν έχει θέση στην περιοχή της φιλοσοφίας, διότι καταργεί τη σκέψη… είναι ένα ξεκίνημα μιας πορείας μέσα στη φιλοσοφία… πρέπει να διασαφηνιστούν οι έννοιες. Απαιτούνται ορισμοί και κάθε ορισμός είναι σημείο αμφιλεγόμενο… μαζί με κάθε δίλημμα παρέχεται και ένα «φύλλο εργασίας» με ορισμούς που ο μαθητής καλείται σε περαιτέρω επεξεργασία τους… Υπάρχουν και ασκήσεις με πρακτικό χαρακτήρα και ακολουθείται η επαγωγική μέθοδος, δηλ. η μετάβαση από ατομικές εμπειρίες σε γενικές έννοιες, από το ατομικό στο γενικό. Ο μαθητής καλείται να υπερβεί το διπολικό «είτε-είτε» υπέρ μιας τρίτης άποψης («ούτε-ούτε» ή «και-και»). Τιμάει τον συγγραφέα καθηγητή κ. Τζαβάρα η ομολογία του, ότι «το παρόν εγχειρίδιο είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν συλλογικής εργασίας… από σεμιναριακές εργασίες που εκπόνησαν φοιτητές και φοιτήτριές μου σε μια σειρά μαθημάτων…». Γιατί είναι γνωστή η κλοπό εργασιών από μεγαλόσχημους καθηγητές, όχι μόνο από φοιτητές αλλά και από υποψήφιους διδάκτορες, που τις δημοσιεύουν με το δικό τους όνομα! Θα ήταν χρήσιμο, νομίζω, όταν γίνεται η διαπραγμάτευση της έννοιας της λέξης (σελ. 29) να γίνονταν αναφορά στον Νομιναλισμό!
Ίσως θα επιθυμούσε κάποιος περισσότερη αναφορά σε αρχαία ελληνική φιλοσοφία, στη βυζαντινή, της τουρκοκρατίας και τη νεότερη ή σύγχρονη, ίσως θα προτιμούσε και ανάπτυξη άλλων εννοιών, όπως της Δημοκρατίας, της Εξουσίας, της Ισότητας, της Αναρχίας, της πληροφορίας κλπ. Ίσως μια άλλη μορφή διαπραγμάτευσης με περισσότερα χαρακτηριστικά κείμενα κατά θέμα. Ίσως όλα αυτά και πιθανώς και άλλα. Όλα αυτά όμως επιβεβαιώνουν την σπουδαιότητα της προσφοράς του κ. Τζαβάρα και των φοιτητών του του Πανεπιστημίου Κρήτης, που σίγουρα θα μας προσφέρουν και άλλες τέτοιες σπουδαίες εργασίες. Πρόκειται τελικά για μια έξυπνη, σοβαρή, χρήσιμη, υπεύθυνη και πρωτότυπη για τα ελληνικά δεδομένα εργασία που αξίζει τα συγχαρητήριά μας.