Feyerabend: Γνώση για ελεύθερους ανθρώπους
Paul Feyerabend: Γνώση για ελεύθερους ανθρώπους
Εκδόσεις "Σύγχρονα Θέματα", Θεσσαλονίκη 1986, 264 σ.
Το αντικείμενο και οι βασικές ιδέες αυτού του βιβλίου προσδιορίζονται στην Εισαγωγή του συγγραφέα στην α΄ γερμανική έκδοση (1979) και στην Εισαγωγή του συγγραφέα στη β΄ γερμανική έκδοση (1980) ως εξής:
(σελ. 9-10:) «Αντικείμενο του βιβλίου είναι η ιδέα μιας ελεύθερης κοινωνίας, ο ρόλος των διανοούμενων (των επιστημόνων) μέσα της και η πραγματοποίηση αυτής της ιδέας. Ελεύθερη κοινωνία δεν είναι εκείνη, μέσα στην οποία έχουν τα άτομα ίσα δικαιώματα και ίση πρόσβαση στα κέντρα της εξουσίας, αλλά εκείνη, μέσα στην οποία οι παραδόσεις έχουν τέτοια δικαιώματα και τέτοια πρόσβαση. Μια ελεύθερη κοινωνία δεν στηρίζεται σε μια θεμελιώδη γνώση (π.χ. στην επιστημονική γνώση) ούτε σε μια θεμελιώδη ηθική (π.χ. στην ανθρωπιστική ηθική). Στηρίζεται σε μια προστατευτική δομή, άρα σε μια αστυνομία: η ελευθερία που περιορίζεται μέσα σε μια ελεύθερη κοινωνία δεν αφορά τις ψυχές, αλλά τα σώματα των μελών της. Η επιστήμη, ο ορθολογισμός, ο φιλελευθερισμός, η ανθρωπιστική ηθική είναι ιδεολογίες ορισμένων ομάδων μιας ελεύθερης κοινωνίας, και όχι το θεμέλιό της. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ζουν όπως επιθυμούν, ακόμα και αν ο τρόπος της ζωής τους εμφανίζεται στους άλλους ανθρώπους ως ανορθολογικός ή κτηνώδης (το μόνο που πρέπει να περιορίζεται είναι η επιρροή της καθεμιάς παράδοσης επάνω στην άλλη). Σήμερα δεν υπάρχει ούτε ένα επιχείρημα, που να μπορεί να πείσει για τα προτερήματα των επιστημών και του ορθολογισμού. Η ανθρωπιστική ηθική υποθέτει ότι ο άνθρωπος είναι πέρα για πέρα εγκόσμιο ον (υλισμός). Αυτή η ηθική διακινδυνεύει τη σωτηρία της ψυχής (εάν προϋποτεθεί ότι υπάρχει ψυχή), άρα μπορεί να επιλεγεί ελεύθερα, όχι όμως και να επιβληθεί σε άλλους ανθρώπους.
Μια ελεύθερη κοινωνία δεν πραγματοποιείται με σχέδια των διανοουμένων, αλλά με λαϊκές κινητοποιήσεις: ευθύς εξαρχής αναλαμβάνουν οι πολίτες την ευθύνη για τους θεσμούς, για τις ιδέες, για τις μορφές ζωής που αυτοί θεωρούν επιθυμητές. Βαθμιαία οι πολίτες θα υποσκάψουν την αυθεντία των επιστημών, των επιστημονικών θεσμών (όπως είναι οι ιατρικές εταιρείες ή τα πανεπιστήμια) και του ορθολογισμού, θα μάθουν τη δομή της κοινωνίας που τους περιβάλλει (το καλύτερο σχολείο για έναν ελεύθερο πολίτη είναι η συμμετοχή σε λαϊκές κινητοποιήσεις), κι έτσι θα προετοιμάσουν μια ελεύθερη κοινωνία. Καθοριστική γι’ αυτή την εξέλιξη είναι η συρροή επιτευγμάτων προερχόμενων από τοπικές λαϊκές κινητοποιήσεις και όχι η συρροή σκέψεων προερχόμενων από διανοούμενους. Γι’ αυτό είναι μάταιο να θελήσει κανείς να την προβλέψει με σκέψεις (κάτι τέτοιο είναι τόσο άχρηστο, όσο και οι εικασίες αναφορικά με την τελική μορφή ενός καλλιτεχνικού έργου που μόλις τώρα άρχισε να φτιάχνεται). Οι συγκεκριμένες αποφάσεις και όχι ο «ορθολογικός» στοχασμός είναι αυτό που καθορίζει την πορεία της. Για να το διατυπώσω με ένα σλόγκαν: Λαϊκές κινητοποιήσεις αντί για γνωσιολογία!…
(σελ. 25:) Ο δημοκρατικός σχετικισμός, τον οποίο προτείνω, δεν θα εισαχθεί από επάνω, π.χ. από μια ομάδα ριζοσπαστών διανοούμενων, αλλά από μέσα, δηλαδή από τους ανθρώπους που θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν, και κατά τον τρόπο ο οποίος φαίνεται σ’ αυτούς βολικότερος. (Εάν είναι τεμπέληδες, θα προχωρήσουν πολύ αργά, με μακρόχρονες παύσεις ανάμεσα στις πολιτικές τους επιθέσεις). Αυτό που μετρά, δεν είναι τα σχέδια των διανοούμενων, αλλά οι επιθυμίες, τα παράπονα, τα μέσα, η ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων που μοχθούν για αλλαγή. Ή, για να χρησιμοποιήσω ένα σλόγκαν: Λαϊκές κινητοποιήσεις αντί για φιλοσοφία!»