Η ποίηση του Εμπεδοκλή
Γιάννη Τζαβάρα: Η ποίηση του Εμπεδοκλή. (Κείμενο – Μετάφραση – Σχόλια).
Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1988, 303 σελίδες.
Το βιβλίο παρουσιάζει όλα τα αποσπάσματα που διασώθηκαν από τα δύο ποιητικά έργα του Εμπεδοκλή (Περί φύσεως και Καθαρμοί), όπως ταξινομήθηκαν από τους φιλόλογους Hermann Diels και Walther Kranz. Το αρχαίο κείμενο είναι εμπλουτισμένο με νεοελληνική μετάφραση, εκτενή φιλολογικά και φιλοσοφικά σχόλια, επιλογή αρχαίων βοηθητικών μαρτυριών, αλφαβητικό πίνακα όλων των λέξεων του αρχαίου κειμένου, υπόμνημα πηγών, Concordance κλπ.
Της παρουσίασης προηγείται μία εκτενής Εισαγωγή (σελ. 9-40), όπου σκιαγραφείται το όλο έργο του Ακραγαντίνου φιλόσοφου, δίνονται μεθοδολογικές και φιλολογικές επεξηγήσεις, αλλά κυρίως επιχειρείται μία φιλοσοφική ερμηνευτική προσέγγιση στο αρχαίο κείμενο, η οποία διεκδικεί και την κατεξοχήν πρωτοτυπία του όλου βιβλίου. Αρχικά επικρίνεται η καθιερωμένη τάση των μελετητών του Εμπεδοκλή, να παραμένουν σε φιλολογικά και επιφανειακά στοιχεία του κειμένου, και προστίθεται (σελ. 12): «Το κείμενο είναι εξαιρετικά προκλητικό για μια φιλοσοφική καλλιέργεια. Η φιλολογική δουλειά μόνο σαν βοηθητικό εργαλείο μπορεί να ισχύσει στα μάτια του φιλόσοφου ερευνητή. Το κείμενο προσφέρεται κύρια για μια διαστοχαστική εμβάθυνση».
Τα φιλοσοφικά συμπεράσματα στα οποία οδηγείται ο αναγνώστης μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: 1) Επιχειρώντας να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον Ηράκλειτο και στον Παρμενίδη ο Εμπεδοκλής αρνείται τη στατική «φύσιν» (= ουσία, παρουσία) των πραγμάτων και επιχειρεί μια νέα διείσδυση στις ρίζες τους, τις οποίες περιορίζει σε τέσσερα «ριζώματα». 2) Τα τέσσερα εμπεδόκλεια ριζώματα δεν είναι απλώς υλικά στοιχεία, αλλά έχουν θρησκευτικό, βιολογικό αλλά και γενικότερα οντολογικό χαρακτήρα. 3) Οι δύο θεμελιώδεις αντίρροπες δυνάμεις, η Φιλία («φιλότης») και η Διαμάχη («νείκος»), παρέχουν την καινοτομία μιας σταθερής εναλλαγής συνένωσης-διάσπασης των όντων, που έχει ως επίτευγμα τη ριζική αλλαγή και μέσω αυτής τη διαιώνιση. 4) Διαπιστώνεται ότι μπορεί να χρησιμεύσει η έννοια της ζωής. Αλλά η ζωή μέσα στη θνητή έκφανσή της χαρακτηρίζεται από συνεχείς «μεταλλαγές» (από μια μορφή ύπαρξης σε άλλη) και όχι ριζικές εναλλαγές, κυριαρχείται από τη συνεχή διάσπαση των ριζωμάτων και άρα από την υπεροχή της Διαμάχης, «γι’ αυτό και δεν πετυχαίνει τη ριζική αλλαγή μιας ευτυχισμένης εναλλαγής και συναλλαγής με τα αθάνατα» (σελ. 31).
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου γράφεται μεταξύ άλλων:
Ο προσωκρατικός ποιητής-φιλόσοφος Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (5ος αιώνας π.Χ.) είναι ο στοχαστής που ανέλαβε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον πλουραλισμό του Ηράκλειτου και στον ενισμό του Παρμενίδη. Συγκέντρωσε συνάμα τις νοητικές του δυνάμεις γύρω από ένα θέμα, που όλο και περισσότερο (χάρη ίσως στην επίδραση της Πυθαγόρειας Σχολής) έμπαινε τότε στο κέντρο του ενδιαφέροντος: πρόκειται για το πρόβλημα της ζωής. Ο Εμπεδοκλής κατέληξε στην πεποίθηση ότι τόσο η ανθρώπινη όσο και κάθε άλλη ζωή διέπεται από δύο κυρίαρχες ορμές: την ενωτική δύναμη της Φιλίας και τη διασπαστική δύναμη της Διαμάχης, που συγκροτούν μια αδιάκοπη εναλλαγή ανάμεσα στο ένα και στα πολλά. Αυτό το εκρηκτικό εμπεδόκλειο δίδαγμα, όπου εκρήγνυται τόσο ο ενισμός όσο και ο πλουραλισμός, είναι ίσως ό,τι πιο κορυφαίο έχει να μας προσφέρει η προσωκρατική διανόηση.